Opracowanie przygotowane przez prof. Augustyna Mikę – profesora Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach, niekwestionowanego autorytetu w dziedzinie sadownictwa, autor ogromnej ilości opracowań, książek które pozwalają na poszerzanie wiedzy o sposobach, metodach a także terminach cięcia drzew ogromnej rzeszy ogrodników.

Wybór miejsca pod jabłonie

Silnie rosnąca jabłoń z wysokim pniem utworzy koronę o średnicy 3 m. Powinna być posadzona w miejscu pozwalającym na jej swobodny rozwój. Jej korona nie powinna kolidować z ruchem na jezdniach, parkingach, chodnikach i ścieżkach rowerowych. Jabłoń rośnie dobrze w pełnym słońcu, lecz także w częściowym zacienieniu. Przy pełnym zacienieniu rośnie słabo i owocuje skąpo. Gleba przy szkole jest niekiedy zdewastowana w trakcie budowy, następnie przykryta cienką warstwą ziemi uprawnej i obsiana trawą. Przy wyborze miejsca pod jabłoń należy sprawdzić stan gleby. Jeśli napotkamy na resztki z budowy: piasek, żwir, gruz, to należy wszystkie te materiały usunąć do głębokości 0,5 m, na powierzchni 2 m, dla jednego drzewa. Po usunięciu rumoszu zasypujemy dołek żyzną ziemią.

Przygotowanie gleby

Jabłoń i wszystkie inne drzewa owocowe wymagają gleby głębokiej. Rosną dobrze na glebie pyłowej i na lekkiej glinie. Jabłonie posadzone na piasku cierpią z braku wody w okresach suszy. Jabłonie posadzone na ciężkiej, lepkiej glinie rosną słabo z powodu braku powietrza w glebie. Jabłonie posadzone na glebie podmokłej giną w czasie roztopów wiosennych lub obfitych opadów deszczu w okresie wegetacji. Glebę piaszczystą i gliniastą można usprawnić dodając do niej torfu lub kompostu. Glebę podmokłą należy osuszyć przez drenowanie. Lustro wody powinno się znajdować 1 m poniżej powierzchni ziemi. Jeśli drenowanie nie jest możliwe, to można posadzić jabłoń na podwyższeniu z ziemi w formie okrągłego placka szerokiego na 2 m, wysokości 0,4 m.

Każdy rodzaj ziemi warto usprawnić przed sadzeniem wnosząc do gleby torf odkwaszony (pH 5,5-6,5) lub handlowy kompost przeznaczony do sadzenia roślin. W tym celu kopiemy dołek pod jabłoń szerokości 0,5 m, głębokości 0,4 m i wybraną ziemię mieszamy w stosunku poł na pół z próchnicznym substratem. Unikać należy sadzenia drzewka w czysty torf, gdyż on łatwo wysycha. Jeśli gleba zostanie usprawniona przez wniesienie do niej materii organicznej, to nie ma potrzeby dodawać do niej nawozów mineralnych. Rozsypujemy je na powierzchnię gleby po posadzeniu drzewek.

Zakup drzewek jabłoni

W kraju mamy kilkadziesiąt renomowanych szkółek, które produkują drzewka wysokiej jakości przeznaczone do zakładania sadów. Produkują i sprzedają odmiany jabłoni poszukiwane przez sadowników. Rzadko znajdziemy tam odmiany odpowiednie do uprawy amatorskiej, to znaczy wytrzymałe na mróz i odporne na choroby. Kilka szkółek w kraju podejmuje produkcję odmian amatorskich, takich jak Papierówka (Oliwka Inflancka), Antonówka czy Piękna z Boskoop. W tych szkółkach można kupić drzewka jednoroczne, dwuletnie, a nawet kilkuletnie rosnące w plastykowych pojemnikach. Do sadzenia w ogródku szkolnym najlepsze są drzewka w pojemnikach, które często mają także uformowany pień do wysokości 1,0-1,5 m i kształtną koronę. Przy zakupie drzewek należy zwrócić uwagę czy jabłoń posiada etykietkę z nazwą odmiany, czy jest odpowiednio rozwinięta i zdrowa. Z powodu małej ilości drzewek jabłoni przeznaczonych do upraw amatorskich, może istnieć konieczność sadzenia drzewek rocznych, albo dwuletnich wykopanych z gruntu, oprócz drzewek uprawianych w pojemnikach.

Rys. 1. Drzewka oferowane w szkółkach do sprzedaży: a – roczne, b – dwuletnie, c – drzewko w pojemniku.

Jabłonie jednoroczne powinny mieć kilka korzeni grubych (średnicy około 0,5 mm) długości do 30 cm i liczne korzenie drobne, milimetrowe. Korzenie powinny być zdrowe, bez guzów, jasne, beżowe, po przekrojeniu – białe. Korzenie zdrowe przyjemnie pachną, aromatem lekko migdałowym. Korzenie czarne z zewnątrz, w środku ciemne, korzenie z guzami, całkowicie dyskwalifikują drzewko jabłoni. Jednoroczne jabłonie powinny mieć prosty, gładki, pionowo rosnący pęd barwy oliwkowej do wysokości około 1 m. Pęd ten, nazywany przewodnikiem, utworzy pień drzewa. Często drzewka jednoroczne posiadają drobne rozgałęzienia. Nie są one konieczne, ponieważ jabłoń w ogródku szkolnym, zostanie uformowana z pniem, toteż rozgałęzienia wyrastające nisko nad ziemią zostaną wycięte.

Jabłonie dwuletnie uprawiane w gruncie mają bardziej rozwinięty system korzeniowy niż drzewka roczne, lecz przy wykopywaniu drzewek w szkółce, korzenie zostają mocno przycięte. Korzenie grube mają do 1 cm średnicy. Mnogość korzeni drobnych, cienkich, podnosi wartość drzewka. Wygląd korzeni powinien być podobny jak korzeni drzewek jednorocznych. Pęd zwany przewodnikiem u drzewek dwuletnich powinien być prosty, równy, zdrowy, o wysokości 1,5-2,0 m. Przewodnik drzewek dwuletnich zawsze posiada rozgałęzienia na wysokości od 40 do 100 cm. W ogródku szkolnym rozgałęzienia osadzone nisko muszą być wycięte, w celu uzyskania wysokiego pnia.

Jabłonie kilkuletnie w pojemnikach. Posiadają pień i uformowaną koronę. Jeśli korona osadzona jest nisko, to należy zwrócić uwagę, czy posiada prosty, pionowy przewodnik, który umożliwi uformowanie wyższego pnia przez wycięcie dolnych rozgałęzień. Warto wyjąć drzewko z pojemnika i obejrzeć korzenie czy są one zdrowe. Korzenie drzewek w pojemnikach są narażone na przemarzanie w szkółce, ponieważ znajdują się ponad ziemią. Zdarza się, że nie są one zabezpieczone należycie od mrozu. Po wyjęciu drzewka z pojemnika uszkodzenia są widoczne.

Sadzenie jabłoni w ogródku szkolnym

Przed sadzeniem warto się ponownie zastanowić, czy miejsce wybrane dla jabłoni jest odpowiednie? Czy wzięliśmy pod uwagę rozpiętość korony po jej pełnym rozrośnięciu się? Czy gleba została odpowiednio przygotowana do sadzenia? Sadzić można jesienią lub wczesną wiosną w kwietniu. Po wykopaniu dołka do rozmiarów odpowiednich, aby korzenie swobodnie się zmieściły, formujemy na dnie dołka niewielki kopczyk i ustawiamy na nim drzewko w taki sposób, aby miejsce szczepienia znalazło się około 10 cm nad ziemią. Jeśli drzewko znajduje się za głęboko podsypujemy ziemię, za wysoko – kopiemy głębszy dołek. Po ustawieniu drzewka zasypujemy korzenie miałką ziemią lub kompostem, aby zasypka dostała się miedzy korzenie. Po zasypaniu dołka ziemię wokół drzewka trzeba lekko udeptać i obficie podlać.

Rys. 2. Prawidłowa głębokość sadzenia drzewka. Miejsce szczepienia widoczne jako zgrubienie lub skrzywienie powinno się znaleźć 10-15 cm nad ziemią.

Sadzenie drzewek zakupionych w pojemnikach, w szkółce wymaga nieco innych zabiegów. Korzenie tych drzewek są w podłożu zwarte, splątane, zakręcone. Nie wolno ich tak pozostawić. Korzenie na obwodzie bryły należy rozluźnić, poprzecinać, w celu pobudzenia ich do wzrostu w nowych warunkach po posadzeniu. Również bryłę podłoża wyjętą z pojemnika trzeba nieco rozluźnić i zasypać ziemią wykopaną z dołka. Po posadzeniu konieczne jest obfite podlanie, kubeł wody na drzewko.

Podpory dla jabłoni i zabezpieczenie pni

Młode drzewka po posadzeniu są narażone na uszkodzenia przez rozbiegane dzieci szkolne, a także przez zające i króliki jeśli mają dostęp do drzew. Ogrodzenie terenu szkolnego siatką nie stanowi skutecznego zabezpieczenia, ponieważ drobne zwierzęta robią podkopy pod siatką. Po posadzeniu trzeba wbić obok drzewka impregnowany palik długości 2 m i drzewko przywiązać miękkim lub elastycznym wiązaniem. Jeśli teren jest ruchliwy jeden palik nie wystarczy. Oprócz palika wspierającego drzewo trzeba wbić w zarysie trójkąta 3 paliki w odległości 0,5 m od pnia i połączyć je listewkami lub mocnym sznurkiem. Na pień drzewka należy założyć plastykową osłonę do wysokości 1 m. Palik impregnowane i osłony są dostępne w sklepach ogrodniczych i budowlanych.

Rys. 3. Zabezpieczenie drzewka od wiatru i innych uszkodzeń: a – przywiązanie do palika, b – trzy paliki z listewkami wzmacniającymi
Fot. Po posadzeniu jabłoni należy założyć osłonki na pnie drzew. Nie wolno okręcać pni folią, bo pnie zmarzną.

Cięcie posadzonych drzew i formowanie koron

Celem cięcia po posadzeniu jest ułatwienie przyjęcia się drzewka, uformowanie pnia pożądanej wysokości i kształtnej korony. W tym celu u drzewek rocznych wycinamy wszystkie rozgałęzienia i pozostawiamy jedynie pęd przewodnikowy.

Rys. 4. a – cięcie po posadzeniu dolnych rozgałęzień w celu uzyskania wyższego pnia, b – uszczykiwanie palcami w lecie rozgałęzień bocznych w celu pobudzenia do wzrostu pędu głównego, c – uszczykiwanie w wyższych piętrach dla uzyskania pnia około 2 m wysokości.

Gdy w maju pojawią się na przewodniku letnie przyrosty, to pierwszy od góry pozostawiamy na przedłużenie przewodnika, natomiast u pozostałych uszczykujemy wierzchołki przyrostów, aby nie rozwijały się w pędy boczne.

Rys. 5. Prześwietlanie koron: a – jabłoń przed cięciem
b – po cięciu (widoczna zmiana gęstości i objętości korony)

Liście wyrastające po uszczykiwaniu sprzyjają grubieniu przewodnika. Identyczne zabiegi stosujemy w drugim roku po posadzeniu drzew. W ten sposób pień po dwu latach osiąga wysokość 1,5 m. W trzecim roku wykorzystujemy przyrosty letnie do utworzenia korony, więc ich nie uszczykujemy Pożądane jest aby gałęzie utworzyły koronę rozłożystą. Pomocne są wtedy spinacze zakładane u szczytu przewodnika, które kierują przyrosty do wzrostu lekko skośnego.

Fot. Popularne spinacze używane w gospodarstwie domowym, można zapinać na przewodniku ponad młodymi pędami w celu uzyskania kształtnych koron.

Standardowe drzewka dwuletnie posiadają rozgałęzienia od wysokości 40 cm do wysokości 80 cm. Jeśli zamierzamy wyprowadzić drzewka z wysokim pniem, to wszystkie rozgałęzienia trzeba wyciąć sekatorem blisko pędu głównego zwanego przewodnikiem.

Niektóre szkółki produkujące drzewka dla upraw amatorskich posiadają jabłonie z różną wysokością pnia: 0,5 m, 1,0m, 1,5 m, rzadko 2,0 m. Jeśli w ogródku szkolnym można zaakceptować drzewka z pniem wysokości 1,0 do 2, 0 m, wówczas po posadzeniu wystarczy skrócić lekko pędy w koronie, w celu ułatwienia przyjęcia się drzewka. Wycinanie dolnych rozgałęzień jest zawsze konieczne, przy formowaniu wysokiego pnia. Trzeba podkreślić, że formowanie wysokiego pnia opóźnia rozwój korony i owocowanie.

Gdy korona jabłoni zacznie się formować na pożądanej wysokości, konieczne są zabiegi, aby korona była foremna. Jeśli niektóre pędy rosną znacznie silniej od pozostałych, to skracamy je na wiosnę lub usuwamy. Ładny kształt korony uzyskamy kierując szczytowe przyrosty do położenia skośnego przy pomocy spinaczy.

Cięcie jabłoni po zakończeniu formowania

Jabłoń może rosnąc i owocować przez wiele lat bez cięcia, co jest widoczne wśród drzew rosnących na wsi przy zabudowań gospodarczych. Niestety jabłonie nie cięte mają skłonność do owocowania co drugi rok, a w roku obfitego owocowania wydają bardzo dużo jabłek drobnych, mało wartościowych. Jabłonie nie cięte posiadają bardzo gęste korony, słabo nasłonecznione i nie przewiewne, podatne do rozwoju grzybów chorobotwórczych, głównie parcha jabłoniowego i gnicia owoców. Przy pomocy cięcia rozluźniamy korony.

Wycinamy gałęzie splątane, krzyżujące się ze sobą, pokładające się na sobie. Jeśli co roku wytnie się 20-30% gałęzi, to korony stają się odpowiednio luźne. Prześwietlanie wykonujemy na wiosnę, w marcu lub w kwietniu. Do formowania i cięcia drzew konieczne są narzędzia: sekator jednoręczny, sekator dwuręczny i piłka ogrodnicza.

Regulowanie owocowania

Wiele odmian jabłoni, zwłaszcza odmian starych ( Papierówka, Antonówka) ma skłonność do owocowania co drugi rok. Ta skłonność wynika z faktu, że w roku owocowania kwitną one bardzo obficie i zawiązują nadmierną ilość owoców. Jabłka na drzewach pozostają do sierpnia, września, a nawet do października. Natomiast pąki kwiatowe, od których zależy plon w roku następnym, formują się już w czerwcu i lipcu. Obecność dużej ilości jabłek na gałęziach staje się przeszkodą w formowaniu się pąków, ponieważ brakuje pokarmów i regulatorów wzrostu dla obdzielenia jednych i drugich. Cięcie drzew jest pomocne w regulowaniu owocowania, ponieważ pomniejsza liczbę pąków kwiatowych w roku zapowiadającego się nadmiernego owocowania. U odmian owocujących uparcie przemiennie, cięcie jest nie wystarczającym zabiegiem. Polecanie jest także przerzedzanie kwiatów lub zawiązków owocowych. Zabiegi te są pracochłonne, lecz wykonuje się je w sadach na tysiącach hektarów. Kwiaty najlepiej zrywać na początku maja pozostawiając je na gałązkach w odległości około 20 cm jeden od drugiego. Kwiaty u jabłoni są zebrane w pęczki, czyli w kwiatostany, po 5 razem. Jeśli te kwiatostany pozostawimy w odległości podanej wyżej, to i tak plon będzie odpowiednio obfity. Zawiązki owocowe przerywamy w czerwcu, również pozostawiając je co około 20 cm. Odmiany owocujące umiarkowanie i corocznie, na przykład Piękna z Boskoop. Nie wymagają przerzedzania.

Fot. Przy tak obfitym owocowaniu nie będzie żadnych jabłek w następnym roku.

Pielęgnacja gleby pod jabłoniami

Po posadzeniu jabłoni gleba wokół nich musi być czysta, wolna od chwastów i trawy. Chwasty dotkliwie hamują wzrost drzew zabierając wodę i pokarmy. Jeśli gleba jest wolna od chwastów, to korzenie drzew mogą się rozwijać się już na głębokości 10 cm, natomiast jeśli gleba jest uprawiana narzędziami mechanicznymi, to dopiero od głębokości 20 cm. Po posadzeniu drzew konieczne jest niszczenie chwastów wokół drzewa na powierzchni około 1 metra kwadratowego. Chwasty niszczymy motyką, kopiąc płytko do 10 cm. Nigdy nie należy kopać szpadlem wokół drzewa.

Inne rozwiązanie, to ściółkowanie gleby wokół drzew. W ten sposób można znakomicie ograniczyć wyrastanie chwastów. Do tego celu służy czarna agrowłóknina, oraz mocna i trwała agrotkanina. Najlepiej jest rozłożyć te materiały zaraz po posadzeniu drzew na powierzchni około 1 m2. Środki te są niezbyt estetyczne, toteż ich powierzchnię można przykryć warstwą kory. Takie zabezpieczenie od chwastów starcza na kilka lat. Syntetyczne tkaniny w ogrodzie nie są akceptowane przez wszystkich. Zamiast tkaniny można pokryć glebę wokół drzewek jedynie grubą warstwą kory. Takie przykrycie starczy na 2 lata. Gdy chwasty zaczną wyrastać trzeba je wyrwać i dosypać nową porcję kory. Wszystkie wymienione środki są dostępne w sklepach ogrodniczych.

Póki drzewa są młode, to wszystkie rośliny wokół drzew, czyli rosnące pod ich koronami, są dla drzew konkurencyjne, gdyż zabierają wodę i pokarmy. W tym okresie najlepsze są ściółki z kory, trocin, agrowłókniny. Ściółki znakomicie ułatwiają kontrolę chwastów i zapobiegają uszkodzeniu drzew przez mróz.

Fot. Ściółki z kory lub trocin są praktycznym sposobem hamowania wzrostu chwastów w młodym sadzie.

Poza obrębem koron można utrzymywać trawnik koszony kilka razy w ciągu roku. Żadne rośliny współrzędne obok drzew nie są konieczne ani pożądane. Aby zachować konieczną różnorodność biologiczną i zapewnić pożytek nektarowy dla owadów zapylających, należy wydzielić zagonek wzdłuż płotu lub w innym miejscu i obsiać roślinami miododajnymi (np. facelia) lub chwastami, najlepiej z rodziny baldaszkowych (dzika marchew, kminek, koper, barszcz). Trawnik zostanie zasiedlony w sposób naturalny przez mniszek, który dostarczy pyłku dla owadów na wiosnę.

Fot. Stara jabłoń może rosnąć w trawniku często koszonym.

Znajdują się szkoły, które już posiadają jabłonie starsze, dobrze zakorzenione. Wokół takich jabłoni ściółkowanie jest zbędne. Można utrzymywać trawę, często koszoną do samego pnia, gdyż system korzeniowy tych drzew jest rozległy i głęboki. Trawa im nie zaszkodzi, dzięki temu, że są mocno zakorzenione.

Nawożenie

Wczesną wiosną trzeba zasilić jabłonie nawozem wieloskładnikowym, który zawiera azot, potas, fosfor, wapno, magnez i mikroelementy. W handlu znajduje się około dziesięciu takich nawozów pod różną nazwą, a wszystkie mają podobny skład. Wiosenna dawka nawozu wieloskładnikowego powinna wynosić około 15 dag na drzewo (3-4 łyżki stołowe z kopką). Nawóz pod drzewkiem rocznym rozsypujemy na powierzchni 1 m2, a pod drzewkiem starszym w okręgu wychodzącym poza zasięg korony. W maju trzeba dodatkowo zasilić drzewka azotem w ilości 5 dag saletry amonowej (1 łyżka stołowa z kopką), a jeśli wyłożona jest kora, to w dawce dwukrotnie wyższej, ponieważ mikroorganizmy rozkładające korę (trociny) zużywają dużo azotu. Podane dawki są odpowiednie dla drzew młodych, kilkuletnich. Drzewa starsze mogą wymagać dawek dwukrotnie większych. Należy obserwować ich wzrost i nawozić tak, aby rosły umiarkowanie, nie za słabo, ani za silnie. Po pięciu latach wzrostu drzew nawożenie można ograniczyć tylko do jednej, wczesnowiosennej dawki nawozy wieloskładnikowego. Może to być Polifoska, Azofoska, Fructus lub inny nawóz wieloskładnikowy w dawce 20-30 dag na drzewo rozsiany szerzej niż zasięg korony jabłoni.

Podlewanie

Zawsze podlewamy drzewa po posadzeniu, aby ziemia przylepiła się do korzeni i wypełniła puste miejsca między korzeniami. Jeśli w okresie wegetacji, od maja do sierpnia są okresy upałów, to warto wiedzieć, że w ciągu kilku dni wyparowuje z 1 m2 gleby około 10 l wody. To oznacza, że pod świeżo posadzoną lub młodą jabłoń trzeba wylać w tygodniu co najmniej jeden kubeł wody. Drzewa starsze radzą sobie z suszą, bo znajdują wodę w głębokich warstwach gleby. Na niektórych trawnikach szkolnych montuje się automatyczne zraszacze. Wówczas podlewanie jest zbędne.